Хурăнкас ялĕ – пĕчĕк ял. Вăл вăрман хĕрринче  ларать. Ытти ялсенчен нимĕнпе те уйрăлса тăмасть вăл. Ун çывăхĕнче кÿлĕ çуталса выртать. Ăна Ылхан кÿлли теççĕ. Çав кÿлĕре Шывçă пурăнать имĕш. Вăл ытла та тискер иккен: шыв курăкĕсемпе витĕнсе ларнă, сăнĕ-пичĕ хăрушă, аллисем вăрăм, урисем кĕске. Ун йĕри-тавра тарçисем чупкаласа çеç çÿреççĕ. Çак тарçăсем –  питĕ илемлĕ шывçисем (çунатлă хĕрарăмсем). Вĕсем шыв хĕррине тухса лараççĕ  те çынсене илĕртсе шыва путараççĕ. Вара вĕсене Шывçă чура туса хурать те хăй патĕнче ĕçлеттерет. Шывçисем ытларах çамрăк та ăслă ачасене улталаса-илĕртсе хăйсен тĕнчине илсе анаççĕ.

      Хурăнкас ялĕнчи Юманпа Илемпи те  ăнсăртран шыв тĕнчине çакланаççĕ. Мĕнле лекеççĕ-ха вĕсем унта?

     Пĕр уяр кун Юманпа Илемпи карçинккасем илсе вăрмана кăмпа татма каяççĕ. Çумăр хыççăн кăмпа нумай тухса тулнă: шур кăмпа, кăрăç кăмпи, хурăн кăмпи… Куç тĕлне пулнă кăмпана савăнсах пуçтараççĕ вĕсем. Акă карçинккасем те туп-тулли ĕнтĕ. Йăтмалла та килелле вĕçтермелле. Анчах инкек куçа курăнса килмест теççĕ ваттисем. Пиччĕшĕпе йăмăкĕ кăмпа шыраса вăрмана шалах кĕрсе кайнă иккен. Пуçĕсене çĕклесе пăхаççĕ те… Ни çул курăнмасть, ни ял курăнмасть. Хăйсем аташса кайнине туйса илсен Юманпа Илемпи шикленсе каяççĕ.

     Акă каç та пулать. Вăрманта тĕттĕм, хăрушă… Кашни сасă чуна çÿçентерет. Пĕр тăвансем шанчăка çухатмаççĕ-ха, çаплах килелле каймалли çул-йĕр шыраççĕ. Сасартăк темле сасă илтĕнсе каять. Çепĕç, илемлĕ сасă, анчах çын сасси пек мар. Ачасем ирĕксĕрех сасă илтĕннĕ еннелле каяççĕ. Пăхаççĕ те – кÿлĕ хĕрринче пĕр шывçи лара парать. Тĕттĕмре ун çийĕнчи тумтирĕ ялтăртатса çеç тăрать. Халиччен кун пеккине курманскерсем, хăрасах каяççĕ. Шывçи юрлама тытăнать. Ачасем ним шухăшлама пĕлмесĕрех шывçи патнелле утса пыраççĕ. Çитнĕ-çитмен шывçи вĕсене шывалла сĕтĕрсе кĕрсе каять…

     Шыв тĕпĕнче Юман вăранса каять те хăй темле пысăк пÿлĕмре пĕр-пĕччен выртнине курать. Йăмăкĕ çук! Ăçта кайса кĕнĕ-ха Илемпи?

     Илемпие тепĕр пÿлĕме хупса хунă иккен. Вăл та вăранса каять те  тÿрех пиччĕшĕ çинчен шухăшласа илет.

     Çав вăхăтра Шывçăпа шывçисем ку ачасемпе мĕн тумалли çинчен шутласа ларнă. Чи малтанах вĕсене тупмалли юмахсем парса пăхар теççĕ. Кайран куç курать унта!

     Тарçăсем Юманпа Илемпие хăйсен пÿлĕмĕсенчен илсе тухаççĕ. Вĕсем симĕс тĕслĕ икĕ хутлă пысăк çурт патне ишсе çитеççĕ. Тарçăсем вĕсене пÿрте кĕртсе яраççĕ. Пĕр тĕттĕм пÿлĕмре Шывçă  ларать. Ачасем ун умне пырса тăраççĕ те хăраса каялла чакаççĕ. Шывçă ытла та хăрушă сăнлă иккен. Вăл хăйĕн тарçисене ачасене иккĕмĕш хута илсе хăпарма хушать.

     Иккĕмĕш хутра виçĕ пÿлĕм пулнă: пĕри – симĕс, иккĕмĕшĕ – хĕрлĕ, виççĕмĕшĕ хура тĕслĕ. Кашни пÿлĕмĕнче пĕрер шывçи ларать. Чи малтан Юманпа Илемпие хура пÿлĕме кĕртсе яраççĕ. Хура тĕслĕ вăрăм кĕпе тăхăннă шывçи калать: «Пÿлĕмре виçĕ кăкшăм ларать, пĕринче – пулă. Пулă хăш кăкшăмрине пĕлсен  хĕрлĕ пÿлĕме каятăр, пĕлмесен – çак хура пÿлĕмре ĕмĕрлĕхех юлатăр», - тет.

    Чăваш ялĕ. Тÿрĕ те сарлака урамсем. Тăпăл-тăпăл илемлĕ çуртсем. Вĕсенчен пĕринче хăйĕн ашшĕ-амăшĕпе Марине ятлă хĕр ача пурăннă. Вăл ăслă-тăнлă та хитре пулнă. Ун çине ял çыннисем юратса пăхнă. Вăл хăйĕн сăпайлăхĕпе, ĕçченлĕхĕпе пурне те килĕшнĕ. Вĕсен кил-çурчĕ те яланах таса та тирпейлĕ пулнă, хăйсем те çынсене тарават кĕтсе илнĕ.

     Пĕррехинче вĕсем пурте уя ĕçлеме кайнă. Ĕçлеççĕ-ĕçлеççĕ вĕсем… Хĕвелĕ те хытă хĕртет, çилĕ те çук… Кĕленче савăтри шыва та ĕçсе яраççĕ хайхисем. Акă вĕсем шывсăр аптрама пуçлаççĕ. Мĕн тумалла? Яла кайма инçерех, шăрăхра утма та кансĕр. Çывăхрах пĕр-пĕр çăлкуç çук-ши тесе шырама каяççĕ. Кайсан-кайсан халиччен çын ури ярса пусман вырăна çитсе тухаççĕ. Унта… Çăлкуç çуталса выртать иккен. Савăннипе шыв патне чупсах пыраççĕ кусем. Пĕлмен те, сисмен те çав вĕсем ун чух çак çăлкуç ырă маррине…

     Типсе çитнĕскерсем, виççĕшĕ те харăсах аллисене шыв еннелле тăсаççĕ çеç, çăмламас та çирĕп алă вĕсене шывалла сĕтĕрсе кĕрсе каять. Ку – çăлкуç хуçи, кăвак ÿтлĕ, вăрăм сухаллă, самăр старик. Кам та кам çак çăлкуç патне шыв ĕçме хăйса пырать, çавсене пурне те хăйĕн патшалăхне илсе каять. Халĕ вара Марине çемйине те çав шăпа килсе çапать, кĕтмен-туман çĕртенех старик серепине çакланаççĕ. Кунта вара вĕсен старик мĕн хушнине ним хирĕçлемесĕр пурнăçлас пулать.

     Çăлкуç хуçи «çĕр çинчен килнĕ хăнасене» пĕр кун хушши хăйĕн патшалăхĕпе паллашма ирĕк парать. Маринепе ашшĕ-амăшĕ йăлтăркка чулсем сарнă çулпа утса пыраççĕ. Икĕ енĕпе те илемлĕ çуртсем тăрса юлаççĕ. Çуртсем умĕнче шĕвĕр тăрăллă йывăçсем кашласа лараççĕ, тĕрлĕ тĕслĕ чăп-чăмăр чечексем ÿсеççĕ. Урам вĕçĕнче старикĕн керменĕ йăлтăртатса ларать. Пăхсан – куç-пуç алчăрать! Марине ăмсанса та савăнса çапла шухăшлать: «Пирĕн ял çак пуян та илемлĕ  патшалăх пек пулсанччĕ. Çак чаплă кермен – пирĕн пÿрт пулсанччĕ. Хĕпĕртесе çеç пурăннă пулăттăмăр».

     Тепĕр кунне старик Марине çемйине чĕнсе илет те çапла калать: «Эсир мана темиçе ĕç туса паратăр. Пĕр турткаланмасăр тăрăшса ĕçлесен эпĕ сире киле те яма пултаратăп. Пĕр лаптăк çĕре сухаламалла, йăрансем туса пахча çимĕç лартса ÿстермелле, унтан пуçтарса кĕртмелле. Тата ман  валли ăшă тумтир çĕлесе памалла».

     Пуçланчĕ хайхи ĕç-пуç. Марине ашшĕ çĕре сухаласа пачĕ, амăшĕ çип çапнă пек тÿп-тÿрĕ йăрансем туса тухрĕ, Марине йăрансем çине тĕрлĕ пахча çимĕç вăррисене акрĕ. Мĕн акни-лартни шăтса тухсан çум çумларĕç, çĕре кăпкалатрĕç. Çитĕнсе çитсен пахча çимĕçе пуçтарса кĕртрĕç. Ăнса пулнă тухăçа аран-аран старик патне йăтса пĕтерчĕç. Çакăн чухлĕ пахча çимĕçе курсан шыв тĕнчин хуçи тĕлĕнсех кайрĕ. Халиччен ун патĕнче никам та çанна тавăрса кунне-çĕрне пĕлмесĕр ĕçлемен. Кун чухлĕ апат-çимĕç те ăна никам та хатĕрлесе парайман. Чунтан савăнчĕ старик. Маринен амăшĕ ал ăсти те иккен. Вăл старик валли типтерлĕ çи-пуç та çĕлесе пама ĕлкĕрчĕ. Уншăн та хĕпĕртерĕ шыв хуçи.

     Ырми-канми ĕçленĕшĕн, хăйĕн кăмăлне тултарнăшăн старик çĕр çинчен килнĕ çынсене пĕр пулă парнелет. Пулли вара ахальли мар. Çав асамлă пулла алă çине хуратăн та хăвăн ĕмĕт-шухăшна пĕлтеретĕн. Пулă вара эсĕ мĕн ыйтнине туххăмрах пурнăçлать.

    2050 çулхи чÿк уйăхĕ. Трак ялĕнче Мускаври 1555-мĕш номерлĕ гимназин филиалне уçнă. Эпĕ çак филиалăн 7 «ă» класĕнче вĕренетĕп. Филиала уçма Раççей Президенчĕ те килсе çитнĕччĕ. Вăл пире çĕнĕ вĕренÿ системи çине куçнă ятпа саламларĕ. Ăна вăл тĕнчери мĕн пур ĕç-пуç глобализациленнипе, çĕр-шывсем хушшинчи чикĕсем пăрахăçланнипе, ют çĕр-шыва кайса килме паспорт е укçа-тенкĕ пачах та кирлĕ маррипе çыхăнтарчĕ.

    Çĕнĕ вĕренÿ системи «Виртуаллă пĕлÿ тĕнчи» ятлă. Унпа килĕшÿллĕн эпир кунне виçĕ академиллĕ сехет вĕренетпĕр, тăхтавсем çур сехете тăсăлаççĕ. Каникул тапхăрĕ иккĕ: пĕри – хĕлле, тепре – çулла. Вĕсем виçшер уйăх тăсăлаççĕ. Кашни эрнере икĕ сехет виртуаллă экскурсине кайса килетпĕр. Каникулта вара – ют çĕр-шывра канатпăр. Ку пĕтĕмпех вĕренÿ программине кĕрет.

     Акă, иртнĕ эрнере эпир Авалхи Египет кун-çулне истори урокĕнче вĕрентĕмĕр. Çак темăна тĕплĕнрех тишкерме пирĕн шкулăн виртуаллă хатĕрсен ангарне куçма тиврĕ. Кунта пĕтĕмпех çĕнĕ технологиллĕ аппаратсемпе приборсем лартса тултарнă: тĕнче анлăшĕнче вĕçмелли виртокарап, ют çĕр-шывсене çитмелли виртосамолет, кÿршĕ республикăсене вĕçсе çитмелли виртовертолет, юнашар районсене çитмелли виртомобиль пур. Шывра ишмелли виртогидролет та пур, ун хăвăртлăхĕ те, ытти аппаратсен хăвартлăхĕ пекех, çутă хăвăртлăхĕпе танлашать. Ют галактикăсене çитмешкĕн вирторакетăсем те пур кунта. Вĕсем электронлă топливăпа ĕçлеççĕ.

- Египетри Хеопс пирамидине çитсе кĕрсе тухар-и паян? – терĕ пире истори вĕрентекен Любовь Юрьевна Илларионова. Эпир хаваспах килĕшрĕмĕр. Виртосамолет хăвăрт тапранчĕ. Карап виртотехникĕ (вăл карапа çула хатĕрленĕ ĕнтĕ) пире телейлĕ çул сунчĕ. Виртосамолет командирĕ – Любовь Юрьевна. (Карапа тытса пыма йывăр мар – ăна малтанах программăласа хураççĕ.) Маршрута электронлă планшет çине сăнланă карттăна пăхса пÿрнепе тĕллесе ертсе пымалла çеç иккен.

     Пилĕк самант иртрĕ-ши – эпир Египетра, ултă миллион тонна таякан 138 метр ытла çÿллĕш Хеопс пирамиди умĕнче.  Пире Хеопс тарçисем кĕтсе илчĕç. Вĕсем пире пуç тайса сума сурĕç, малалла иртме сĕнчĕç. Эпир Фараон палатине кĕтĕмĕр. Коридорпа пынă чух çан-çурăма сивĕ хум пырса çапрĕ, çÿç вирелле тăчĕ (кунта пиншер çул каялла пытарнă фараонсен чунĕсем пур-çке!), анчах Хеопс тарçисен лампа çути пурри чуна лăплантарчĕ. Сарлака пÿлĕме кĕтĕмĕр. Кунта хаклă йышши кавир сарнă чул трон çинче Хеопс хăй ларать, унпа юнашар – пирамидăн архитекторĕ, фараонăн визирĕ тата племянникĕ Хемиун. Вĕсем пире пирамидăн шалти тытăмĕпе паллаштарчĕç. Ку пирамида çут тĕнчен çичĕ тĕлĕнтермĕшĕсенчен пĕри иккен. Хеопспа Хемиун пире пĕр вăрттăнлăх та каласа пачĕç: ку пирамидăна египтянсем ют галактикăри цивилизацисемпе çыхăну  тытмалли виртостанци тесе тунă иккен. Космос çыхăнăвĕн антенни, пĕр сăмахпа каласан. Чаплă ăсчахсем пире чăвашсене çакăн йышши телестанци туса пама кăмăл пуррине пĕлтерчĕç. Эх, епле аван пулĕччĕ! Вара пирĕн Чăваш Ене пур енчен те тĕнчен саккăрмĕш тĕлĕнтермĕшне курма виртоэкскурсантсем килĕччĕç. Пирĕн çĕр-шыв çинчен ытти çĕрте тата нумай пĕлĕччĕç, Чăваш Ен сумĕпе чапĕ тĕнчене саланĕччĕ. Ют галактикăсемпе çыхăну татмалли çулсем те уçăлĕччĕç. Çакăн пек ырă та чаплă шухăшсемпе таврăнтăмăр эпир Авалхи Египетран.

Кĕркунне хăйне евĕр илемлĕ. Пĕтĕм тĕнче ыйха путма хатĕрленет тейĕн. Тĕрлĕ тĕспе витĕннĕ йывăçсем хушшинче çутă, сывлăш таса. Хăш-пĕр вырăнта урайне кавир сарнăн туйăнать. Сайра пĕрре чечеке ларнă курăка асăрхатăн. Вăл чуна çĕклет, темле илемлĕ юрă шăрантарас килсе каять. Кайăксем хĕл каçма çула тухаççĕ. Юханшывсен тĕпĕ курăнать. Манăн та çак илеме сăнас килчĕ, вăрмана Петĕр мучи патне кайма шутларăм. Тахçанах вăрман сывлăшĕпе сывласа киленменччĕ-ха.

Илеме сăнаса пынă май сисмесĕрех кĕрхи вăрмана çитсе тухрăм. Ăвăслăх куç умне тухса тăчĕ, çулçисем çутă хăмăр, хура хĕрлĕ тĕспе сăрланнă. Вĕсем тăкăнса çĕре хăйне евĕр шăналăкпа витнĕ. Унта та кунта кая юлса шăтса тухнă ăвăс кăмпи пур.

Тимлĕрех сăнаса утатăп. Кĕркуннехи чечексен тăррисем çулçă айĕнчен курăнаççĕ. Сисмесĕрех юрă сăмахĕсене ĕнĕрлеме пуçларăм. Юмах тĕнчине лекнĕнех туятăп. Хамран аякрах та мар темле мăшлатнă сасса илтетĕп. Тавралла сăнаса пăхатăп. Хуçăлса ӳкме пуçланă йывăç айĕнче пысăк чĕрчуна куратăп. Хама хам шанмасăр хытăрах тинкерсе пăхатăп. Кĕçех лаша кĕçенсе илчĕ. Йывăçсемпе тем калаçнă евĕр вĕсем çумне таянчĕ. Унтан урипе кукалеме пуçларĕ. Майĕпен патнерех утрăм, лаша куçран çухалчĕ. Кунта çак чĕрчуна курасса шутламан та! Вăрманти лăпкăлăха такам татни урхамаха килĕшмерĕ пуль тесе эпĕ малалла утрăм. Хуçи те кунтах пулĕ терĕм. Манăн кашни йывăçа пырса ыталас килчĕ. Каллех юрласа ятăм.

Пиçет пилеш, пиçет палан

Кĕр хĕрелет хĕрле.

Пĕрлешнĕ кайăксем паян —

Вĕçрĕç çӳлелле.

Юман тесен ăна ялта пурте пĕлеççĕ. Чипер каччă вăл, ĕçчен, кăмăллă. Пĕррехинче улăхпа пынă чухне курăк çинче тиха выртнине курать çак каччă.
Тихи хăй чăпар тĕслĕ, çилхи вара кĕмĕл пек çутатса тăрать. Анчах та вăл аманнă, ура çине те тăрайман. Юман çакна тӳрех асăрхать, тихана йывăç тураттисем çине майлаштарса вырттарать те килнелле туртса каять.
Юманăн ашшĕпе амăшĕ тихана курсан тĕлĕнсех каяççĕ — ытла та йăлтăртатса тăрать-çке вăл. Çавăнтах ăна Кĕмĕл тесе ят параççĕ. Кĕмĕл вара питĕ вăйсăр пулнă. Юман ăна çитерет те утă çине йăтса хурать.
Тепĕр кунне Юман куçне уçнă-уçманах витене чупать. Кĕмĕл ăна ура çине тăрса кĕтсе илет: «Ырă кун пултăр, Юман!» — тет. Çамрăк каччă тиха калаçма пĕлнинчен питĕ тĕлĕнет.
Кĕмĕл майĕпен сывалса çитет, кунран кун ӳссе пырать. Çапла çулталăк иртсе каять. Юманпа Кĕмĕл ĕнтĕ халь — чи çывăх юлташсем.
Пĕр каçхине Юман вăранса каять те витере çутă асăрхать. Часрах тумтирне хăй çине уртса ярать те витенелле чупать. Вите алăкне уçса ярать те — ак тамаша, ун умĕнче чăпар тĕслĕ, ылтăн çилхеллĕ лаша тăра парать. Хăй çавăнтах васкаса калаçма пуçлать: «Мана Ылтăн тесе чĕнеççĕ. Эпĕ урхамах çĕр-шывĕнчен килтĕм. Эсĕ манран ан хăра. Урхамах çĕр-шывĕнче лашасем çынсене ырă çеç тăваççĕ, пулăшаççĕ, анчах та вĕсем куçа курăнмаççĕ. Лашасен ури çĕре перĕнсенех вара вĕсем çутатаççĕ.
Çулталăк каялла эпĕ сирĕн яла пĕр çынна пулăшма килнĕччĕ, Кĕмĕле те пĕрле илсе килнĕччĕ. Каялла кайнă чухне Кĕмĕл ӳксе юлнине эпĕ асăрхаман та. Эпĕ ăна таçта та шырарăм… Тинех тупрăм иккен, питĕ савăнтăм».