Çĕпĕрте тĕпленнĕ ентешĕмĕрсене халаллатăп

Алтăр çăлтăр çич çăлтăр, çиччĕшĕ те çут çăлтăр теççĕ халăхра. Мĕншĕн ыттисенчен çутăрах-ха вĕсем? Пĕри çеç мар, пурте çутă-çке. Ахальтен мар ĕнтĕ. Çĕр çинчен хăпарнă çăлтăрсем мар-ши вĕсем? Пулма та пултарать. 
Пĕр чухăн çыннăн çичĕ хĕр пулнă. Çиччĕшĕ те шурă хурăн пек яштака, ĕçĕпе те, сăнĕпе те, чунĕпе те илемлĕ. Кун пек чипер те сапăр хĕрсене такам та ăмсанмалла. Ашшĕпе амăшĕ куç тулли хĕрĕсене пăхса ытараймаççĕ, вĕсене ырă-сывă ӳстерсе телейлĕ тума ĕмĕтленеççĕ. Анчах та яланах ĕмĕтленнĕ пек пулмасть çав.
Чи кĕçĕн хĕр ачи виçĕ çула çитсен амăшĕ чирлесе вăхăтсăр çĕре кĕрет. Ашшĕ çичĕ ачапа пĕчченех тăрса юлать. Кулянать, асапланать арçын. Чунтан татăлса йĕрсен те пурнăç саккунне хирĕç пыраймастăн: пĕри çуралать, тепри вилет. Мĕнле йывăр пулсан та хĕр ачисене ура çине тăратмалла. Юрать аслăраххисем пулăшаççĕ: пĕчĕкреххисене астуса пăхса тăраççĕ, пӳрт-çуртри ĕçсене хăйсемех пуçтараççĕ.
Ашшĕ вара ака-суха ĕçĕнчен уйрăлаймасть. Ытти ĕçсем те нумай хуçалăхра. Тумалли вара нихăçан та пĕтмест — хушăнсах пырать: çичĕ ачана тутă усрамалла, çи-пуçне майлаштармалла, ырă сăмахпа йăпатмалла, пуçран шăлса ачашламалла, тĕрĕс-тĕкел ӳстермелле.
Ача-пăчана амăшех кирлĕ çав. Çичĕ чиперкке час-часах амăшне аса илсе хурланаççĕ, макăраççĕ. Ăмăшĕн ырă та çепĕç сăмахĕсем, çемçе аллисем, ачаш чунĕпе уçă кăмăлĕ çитмест вĕсене. Çакна кура ашшĕн чĕри çунса тухать, анчах нимĕн тума та çук. Çапла вĕсем икĕ çул пурăнаççĕ.
Инкек куçа курăнса килмест теççĕ. Пĕр кĕрхи кун ашшĕ лаша кӳлет те вăрмана вутă илме тухса каять. Хĕлле валли кăмака хутма вут-шанкă хатĕрлесе хурасшăн пулнă ĕнтĕ ĕçчен кил хуçи. Пĕчченех каять. Хăрнăрах йывăçсене татса сыпăласа урапа çине тиет вăл. Акă пĕр лав вутă пулчĕ те. Халĕ ĕнтĕ киле каймалла. Кĕрхи кун çуллахинчен кĕскерех çав — часах тĕттĕмленме пуçлать. Лашана чиперех хăваласа пырать-ха арçын. Сасартăк те туратран, те пĕр-пĕр чупса иртекен чĕр чунран хăраса лаши ĕрĕхсе каять те тилхепе тытса пыракан арçын урапа çинчен ӳксе анать. Лаши ăна-кăна сисмесĕр малаллах вирхĕнет, хуçи тилхеперен çакланса сĕтĕрĕнсе пынине те сисмест.
Палланă çурт умне çитсен тин чарăнать урхамах. Кил умĕнче лаша тăнине курсан хĕрсем пӳртрен чупса тухаççĕ те çĕр çинче выртакан ашшĕ умне чĕркуçленсе лараççĕ. Тăпрапа, юнпа вараланса пĕтнĕ ашшĕне палламалла та мар. Ачисем ашшĕне чĕнсе те, тĕксе те пăхаççĕ, анчах ашшĕ йăшăл та тумасть, сăмах та чĕнмест, сывламасть те…
Телейсĕр шăпаллă ашшĕне пытарсан хĕрсем малашне мĕнле пурăнасси çинчен шухăша каяççĕ. Кирек мĕнле пулсан та эпир пĕр-пĕринчен уйрăлмастпăр тесе тупа тăваççĕ вĕсем.
 

Çӳлте-çӳлте, кăн-кăвак тӳпере, çăлтăрсем пурăннă. Вĕсем ытарма çук хитре пулнă, çĕрле пĕтĕм тĕнчене çутатса тăнă. Çăлтăрсем пĕр-пĕринпе килĕштерсе туслă пурăннă, усал ĕç тăвасси вĕсен шухăшĕнче те пулман. 
Çăлтăрсен пĕр йăла пулнă: çулталăкра пĕрре çĕр çине анса çынсем еплерех пурăннипе кăсăкланмалла, пулăшу кирлĕ пулсан — пулăшмалла. Çак ырă йăлана вĕсем çирĕп тытса пынă. Кашни çулах пĕр-пĕр çутăрах, хастартарах çăлтăра çĕр çине антарнă.
Виçĕм çул Манмас пулса курнăччĕ çынсем патĕнче. Çĕр çине ура ярса пуссанах халăхăн нушине ăнланса илнĕччĕ вăл. Уйăх ытла çумăр çуман пирки çĕр пичĕ типсе ларнă, йывăç-курăк сарăхса кайнă, тырпул, пахча çимĕç ӳсме пăрахнă, кӳлĕсем ăшăхланнă, çулсем тусанпа витĕннĕ, çынсем шăрăхпа аптăраса çитнĕ, чирлисен шучĕ икĕ хут ӳссе кайнă. Çак хăрушă ӳкерчĕке курсан Манмасăн чĕри хĕссе килнĕ, чунĕ ыратма пуçланă, кăмăлĕ хуçăлнă. Вăл пĕр тăхтаса тăмасăрах каялла тӳпене вĕçсе хăпарнă та çĕр çинчи инкек çинчен Аслă Çăлтăра каласа кăтартнă. Аслă Çăлтăр вара тӳрех Çумăр Çăлтăрне хăй патне чĕнтернĕ те çĕр çинчи хурлăхлă лару-тăрупа паллаштарнă. Лешĕ пулăшма сăмах панă, хăй сăмахне тытнă: тепĕр эрнерен ăшă та лăпкă çумăр икĕ кун хушши çĕр çине лӳшкенĕ. Çакна пĕлсен Манмас та, Аслă Çăлтăр та питĕ савăннă.
Пĕлтĕр вара çĕр çинчи халăх нуши-тертне сăнаса пĕлме Санлука янăччĕ. Мĕнле шухăшпа каялла таврăннă-ха вăл? Çĕр çинче унăн сывлăшĕ пӳлĕнсе ларнă иккен. «Сывлăш таса мар, сывлама йывăр, пыра кăтăклакан, куçа касакан тем тĕрлĕ йӳçĕ шăршă та пур çĕр çинче», — тесе каласа панă вăл Аслă Çăлтăра. Аслă Çăлтăр каллех хыпăнса ӳкнĕ. Мĕнле пулăшмалла-ха çынсене? Шухăшласан-шухăшласан вăл Сывлăш Çăлтăрĕпе Сывлăм Çăлтăрне чĕнтернĕ те çапла каланă: «Ырă çăлтăрăмсем! Çĕр çинче пурăнакан çынсене пулăшмалла пирĕн. Манăн шанчăк — сирĕнте. Çĕр çине таса сывлăш ямалла — пурте çăмăллăн сывлама пултарччăр. Çĕр çине таса сывлăм ытларах тăкмалла — сад-пахчасем, уй-хирсем, улăх-çарансем наркăмăшлă тусанран тасалччăр», — тенĕ. Икĕ ырă çăлтăр хăйсен ĕçне пурнăçласа тăма сăмах панă.
 

Юмахсар ялĕ ытти ялсенчен нимĕнпе те уйрăлса тăмасть. Çыннисем кăмăллă та лăпкă кунта, ĕçчен те тараватлă. Кашни хăй шухăш-ĕмĕчĕпе, ĕçĕ-хĕлĕпе пурăнать. Пĕр уйрăмлăх çеç пур ку ялта — пурте пĕр-пĕрне юмах каласа пама юратаççĕ. Çавăнпа та хăш-пĕр чухне хăйсене те юмахри пекех туяççĕ вĕсем.
Кĕмĕлпи те юмах итлеме питĕ юратать. Çемьере вăл иккĕмĕш хĕр ача. Унăн аппăшĕ — Ылтăнпи, йăмăкĕ — Пăхăрпи. Вĕсем пĕр-пĕринпе килĕштерсе пурăнаççĕ. Пур — пĕрле, çук — çурмалла вĕсен яланах. Ашшĕпе амăшĕ те килĕштереççĕ, юратаççĕ вĕсене.
Вĕсен пахчинче пĕр тĕмеске пур, çав тĕмеске çинче шурă хурăн ӳсет. Хурăн айĕнче илемлĕ йывăç сак пур. Ку — Кĕмĕлпин чи юратнă вырăнĕ. Каçсерен вăл сак çине тухса ларать те тӳпенелле тинкерсе çăлтăрсен вăййипе киленет. Хăй пĕлекен юмахсене аса илет, çĕнĕ юмахсем шутласа кăларать.
Акă паян та вăл хăйĕн юратнă вырăнĕнче ларать, янкăр тăрă тӳпери çăлтăрсене сăнать. Унччен те пулмасть — ун умне çӳлтен пĕр çутă пусма анса тăрать. Çутă шартарнипе Кĕмĕлпи куçĕсене аллипе хуплать, уçма та хăраса ларать. Çав вăхăтра сасă илтĕнет: «Хăпар! Телейлĕ пулатăн! Ан хăра! Хăпар, хăпар, хăпар…» Сасă çухалнăçемĕн çухалса пырать.
Кĕмĕлпи хăй сисмесĕрех пусма тăрăх çӳлелле хăпарма тытăнать. Хăпарма питĕ çăмăл иккен: вĕçсе хăпарнă пекех туйăнать ăна. Пăхать те — умра çап-çутă хула тĕрлĕ тĕспе йăлтăртатса ларать. Çурчĕсене çăлтăр евĕр ăсталанă. Урамсене çутă çаврашкасем çутатса тăраççĕ.
 

Çӳлте-çӳлте, кăн-кăвак тӳпере, Çăлтăрстан ятлă патшалăхра Çăлтăрçă ятлă асамçă хĕрарăм пурăнать. Вăл пурне те пĕлет, пурне те сисет, пурне те курать, илтет, сăнать, туять, ăнланать, пулăшать… Ăна хăйне те ку çĕршывра пурте пĕлеççĕ. Камăн мĕнле инкек сиксе тухать — тӳрех ун патне сĕнӳ е пулăшу ыйтма пыраççĕ. Çăлтăрçă никама та хирĕçлемест, сив сăмахпа çапса хуçмасть, ăшшăн калаçса кăмăлĕсене уçать, хуйхи-суйхине ыйтса пĕлет, пулăшма сăмах парать.
Пĕррехинче ун патне икĕ çăлтăр, Йăлтăрпипе Çутпи пыраççĕ, иккĕшĕ те куççульпех йĕреççĕ. Çăлтăрçă вĕсене мамăк пĕлĕт евĕр çемçе пукан çине лартать, çумăр шывĕ пек тăрă шыв ĕçтерет, мĕн хуйхăпа çӳренине ыйтса пĕлет. Хĕр ачасем пĕр-пĕрне пӳле-пӳле çапла каласа параççĕ:
— Пирĕн чи юратнă çыннăмăр — аннемĕр — чирлесе ӳкрĕ, çичĕ эрне асапланать, сыватмăшра та выртса тухрĕ. Усси çук. Пуçĕ çаврăнать, вăйĕ çук: вырăн çинчен те тăраймасть. Çăлтăрçă аппа, аннене ура çине тăратма пулăшăр-ха, тархасшăн.
— Аннĕре эсир хăвăрах пулăшма пултаратăр. Эпĕ сире кирлĕ сĕнӳ çеç паратăп.
— Эпир мĕн тумаллине йăлтах тăватпăр, пире калăр анчах.
— Сирĕн аннĕр питĕ илемлĕ, ĕçчен, кăмăллă хĕрарăм. Ун çинчен куç илме май çук. Çавăнпа та усал та кĕвĕç чунлисем ăна куçăхтарнă. Сыватма вара çăмăлах пулмĕ. Çĕрстан çĕршывне кайса уй варринче ларакан улмуççи çинчи йӳçĕ пан улмие татса килсе çитермелле, вара сывалать. Анчах та Çăлтăр турри никама та Çĕрстана кайма хушман. Çавăнпа та унта çичĕ сехет хушшинче кайса килмелле, ытларах тăрсан — Çăлтăр турри сисме пултарать.
— Тавах сана, Çăлтăрçă аппа, эпир кайса килетпĕрех, вăхăтра çитме тăрăшатпăр.
Йăлтăрпипе Çутпи мĕнле каясси пирки шутлама тытăнаççĕ. Иккĕмĕш сыпăкри пиччĕшне икĕ çын вырнаçмалăх пĕчĕк карап туса пама ыйтаççĕ. Лешĕ хаваспах килĕшет. Ылтăн алăллă каччă виçĕ кун хушшинче хăвăрт вĕçекен карап ăсталаса парать. Хĕр ачасем пиччĕшне тав тăваççĕ те çула тухаççĕ.