Çывãрас   умêн  Илюш  пичи  тепêр  хутчен  витене  кêрсе  пãхас  терê. Вãл  паян  ахаль  те  витерен  кêме  пêлмерê. Паян  çеç  пасартан  туяннã  лаша  хãй  патне  туртрê. Çулланã арçын  ут  патне  пычê  те  ун  çине  ытараймасãр  пãхрê. Лешê  хаваспах, куçран  пãхса  тав  тунãн  сêтеклê  утта  пêтêрет. Пãхса  ытармалла  мар! Хãй  питê  самãр. Çилхийê  вара йãлтãртатса, ярãмãн-ярãмãн  силленсе тãрать. Куçêсем  вара! Унта  мêн  чул  ырлãх, мêн  чул  вãрттãнлãх! Епле  илêртеççê  çав  ãшã  куçсем!

    Мêншêн  Илюш  пичи  лаша  туянас  терê-ха? Ара, хальхи  вãхãтра  пêччен  пур  êçе  те пурнãçласа  êлкêрме  май  çук  вêт. Халь  социализм  вãхãтêнчи  пек  мар. Хãвна  мêн  чухлê  çêр  лаптãкê  илес  тетêн, çавãн  чухлê  илме  пулать. Анкартинче  50  сотка, кãмãл тусан  арендãпа  тепêр  50  сотка. Тата  кашни  ял  çыннине  колхоз  çêрне  пайласа  тепêр икê  гектара  яхãн  çêр  лаптãкê  пурри  çинчен  êнентерсе  свидетельствãсем  валеçсе  панã. Вãт  çав  çêре  хуçи  хуть  те  кама: е  колхоза, е  фермерсене  арендãна  пама  пултарать.

     Илюш  пичин  хãйêн   çêр  пайê  çук-ха. Ашшêпе  амãшêн  (йывãр  тãприсем   çãмãл  пулччãр) пур. Çав  çêр  пайêсене  шãпах  хãйне  илесшêн  хыпаланать   Илюш. Çавãнпа лаша  туянчê  те. Êлêк  кашни  арçын  пуçне  5  гектар  çêр  тивнê, êçе  пêтêмпех  алпа, лашапа  тунã. Илюш  пичче  мêнрен  кая? Вãйê  пур-ха. Ачисем  те  килсе  пулãшма  шантараççê. 

    Иккêмêш  хут  Илюш  пичче  лашапа  пурнãçне  çыхãнтарчê. Пêрремêшê- ача  чухне.  Халê  те  асран  тухмасть  çав  самант. Êмêрлêхе  чêре  кутне  кêрсе  ларнã  тейêн.

    Ун  чухне  çêрлеччê. Тÿпере  çак  вãхãталла  çãлтãрсен  шучê  нумайлансах  пырать. Ялан шêпêлтетсе  ларакан  йывãçсем  халê  шãп. Кашниех  темле  кÿлепене  аса  илтерет. Ял ыйха  путнã. Çапах  та  улãхра  хêрсемпе  каччãсен  сассисем  илтêнеççê-ха. Юрлаççê. Улãхран  инçех  мар  кÿлê  сарãлса  выртать. Вãл  кãнтãрла  та, çêрле  те  тêкêр  пек  çутã. Шапасем  хãйсен  юррине  юрлама  çаплипех  чарãнмаççê-ха. Калãн, çынсемпе  чêр  чунсем  пêр-пêринпе  ãмãртса  юрлаççê. Темшêн-çке  çак  йывãçсем  чуна  шиклентереççê. Çак  шикленÿ  пырса  тиврê  те  êнтê  Илюша. Ирêксêрех  ãна  халап  аса  килчê. Пêлсех çитеймест-ха  вãл  ун  çинчен. Çапах  та  кãшт  илткеленê  пек. Çтаппан  мучи  каланãччê-и, тен…

    Илюш  вãтам  пÿллê, йãрãс  кêлеткеллê  арçын  ача. Вичкêн  куçêсем  таçта  аякка  шãтарасла  пãхаççê. Питне  талккишпех  кук  тêрри  сырса  илнê, çÿçê  кãтрашка, хура  тêслê. Хушшãн-хушшãн  малти  çÿçêсем  ãшã  çилпе  вãркãшса  илеççê. Сãн-пичê  кêрен  тêслêрех. Ахальтен  каламаççê  пуль  Илюша    чикан  ачи  тесе. Çапла  каланин  сãлтавê  те çаках  êнтê.

   Халь  Илюша  ãна  аса  килнê  халап  канãç  памарê. Вãл, çыран  хêрринче  лараканскер, курãк  çинчен  йãпãр-япãр  сиксе  тãчê  те  унран  аякрах  мар  ларакан  тусêсем  патнеКирукпа  Ваçук  еннелле  утса  кайрê.Утти Илюшãн  васкавлã  пулчê. Темшêн-çке  çак каç  Илюшãн  чунне  шиклентернêçемêн  шиклентерчê. Темêн  пулса  иртет  пек  туйãнчê  ãна. Лашасем  чиперех  çиеççê-ха. Хушãран  кêçенсе  илеççê. Вêсен  те  хãрани  кãшт пур  пулмалла.

    Илюш  тусêсем  çумне  пырса  ларчê. Лешсем  çак  самантра  çãлтãрсен  пурнãçê  пирки пуплетчêç..

Паçãрхи  халап  Илюшãн  пуçêнчен  çаплипех  тухмарê-ха:

    -Итлêр-ха, Ваçук, Кирук. Эсир  çак  вырãн  пирки  халап  пêлеттêрччê  пулас. Каласа параймãр-ши?

    -Пêлесси  пêлетпêр  те… Анчах  ун  пирки  каç  шãплãхêнче  калас  мар  пуль.  Хамãр та  хãракалатпãр.  Тен, вãл  тухê  те… Эй, малалла  сãиахлас  мар  пуль,»- терê  Ваçук  ун-кун  пãхкаласа.

    Улãхран  илтêнекен  юрãсем  арçын  ачасен  чунêсене  чылай  вãхãт  тыткãнларêç. Тÿлек, ãшã  каç  та  илêртрê  выртмана  килнê  пêчêк  çынсене. Вêсем  нумайччен  çак  илемлêхпе киленсе  пãшãл-пãшãл  калаçса  ларчêç. Êмêтленни  те  пулчê  паллах.

     -Чимêр-ха,  лашасене  кайса  пãхмалла  пуль»,-терê  çêр  çинчен  хыпаланса  тãракан  Кирук.

     -Айтãр»,-килêшрê  унпа  Илюш.

    Ачасем  тãвалла  хãпарса  кайрêç. Акã,  кунтах, Ваçукãн  лаши- Çãлтãр, çумêнчех- Çÿлевêç. Чим… Анчах  ãçта-ха  Илюшãн  чи  самãр  лаши- Çил?...

    Илюшãн  чêри  кãрт!  турê, чунê  хурланса  кайрê.Вãл  унта  та  кунта  пãхкаларê. Анчах та  Çил  курãнмарê . Ачасем  пурте  юлташêн  лашине  шырама  васкарêç. Ãçта-ãçта  пулмарêç  пуль! Ывãнсах  çитрêç. Çук, тупãнмарê  Çил… Чунра  калама  çук  йывãр. Йывãр чул  чêрере  хирêнсе  ларнã  та  халê  êмêрêпех  унта  тãрса  юлчê  тейêн. Еплерех  юратнãччê  лашана  Илюш! Калама  çук  юратнãччê… Çук, тупãнмарê  юратнã  лаша. Ãçта-ши  вãл  халь? Нивушлê  вãрласа  кайнã ? Тата  кам-ши  çакãн  пек  нêрсêр  êçе  хутãшса  кайнã? Тупсãмне  пêлесчê  Илюшãн. Пêлесчê  анчах…

      Шупка  шурãмпуçê  ерипен  çуталса  та  килет. Тÿпере  çãлтãрсем  сÿнсех  пыраççê. Тавралãха  кêрен  тêс  çапрê. Акã  хêвел  тухãçê  хêрелсе-хêрелсе  çитрê  те, аякра  курãнакан  вãрман  хыçêнчен  хêвел  шуса  тухрê. Унãн  пайãркисем  ялсем, уй-хирсем, улãх-çарансем, вãрман  çинелле  сапаланчêç. Ял  та  вãранчê  пулас. Унта  та  кунта  автансем авãтса  ячêç.  Çêнê  кун  та  пуçланчê.

      Ял  çыннисем  пикенсех  êçе  тытãнчêç. Êçê  вара  вêсен  нумай. Мêн  тãвãн, ялти  пурнãç  çапла  вãл. Пурте  васкаççê, пурте  таçта  хыпаланаççê: колхоз  правленийêнче  êç пур-и, уй-хирте-и… Никам  та  êçсêр  лармасть  темелле.

       Паян  Илюшсен  картинче  шавлã. Колхоз  председателê  Иван  Петрович  та  пур  кунта. Мêнлерех  êçпе  килнê-ши? Ахальлêн  килес  çук-ха. Кирлê  êçпех  êнтê.

      -Мêнле  вара  сыхã  тãраймарãр? – ыйтать  Илюшран  Иван  Петрович  çамки  çинчи  пêркеленчêкêсене  вылятса.

       Илюш  шãпãрт. Нимêн  те  каламасть. Çил  пирки  шухãшлать  вãл. Шанать  арçын  ача – таврãнать  унãн  лаши. Килетех. Çав  шанчãк  ниепле  те  çухалмарê  Илюшран. 

       Пêр  эрне  иртрê  унтанпа. Лаша  тупãнманнишêн  Илюш  нумай  кулянчê.  Ашшê-амãшê  те  хуйхãрчê  паллах. Вêсен  пурлãхê  вêт  вãл. Малалла  мêнпе-ха  ака-суха  тумалла? Мêнле  утã  илсе  кêмелле? Юрать-ха, тепêр  лаша –Ахмут  пур. Кãшт  çамрãк-Çããçрах  вãл  Çилтен. Тиха  çеç  темелле  êнтê. Йывãр  пулê  малашне  Ахмута. Питê  йывãр.

       Нумай  вãêй  хучêç  милици  êçченêсем  лаша  тупас  тêллевпе. Тêпчерêç. Уйрãмах Костылёв  следователь  самай  тãрãшрê. Анчах  та  усси  пулмарê. Тек  нихçан  та  Илюш юратнã  лашипе  выртмана  çÿремê  êнтê. Нихãçан  та…

        Анчах  та  кунпа  êç  вêçленмерê-ха. Илюшсен  кÿрши  Верук, чипер  хêр, Костылёв следователе  акã  мêн  каласа  пачê:

        - Ун  чух  эпêр  улãхра  юрлаттãмãр, кулаттãмãр, савãнаттãмãр. Мана  темшêн  кичем пулса  кайрê. Эпê  вара  кãшт  тãвалла  хãпартãм. Тавралãха  сãнарãм. Кама  илêртмê  êнтê каç  илемê! Çапла  лараттãм  каç  ытамêнче. Унччен  те  пулмарê, тêмêсем  хыçêнчен  темêнле  икê  çын  чãштãртатса, йãпшãнса  тухрê. Пêри  хêр  арãм  пулчê-и, тен. Тахãшê вêсенчен:»  Çакã-и?» - тесе  аяккалла  тêллесе  кãтартрê. Эпê  вара  малалла  илтеймерêм.

Ку  палламан  çынсене  курсан  çан-çурãм  çÿçенсех  кайрê. Каялла  улãха  таврãнтãм. Мêн курни-илтнине  манса  та  кайнãччê  вара.

        -Мêнле  апла  эсир  манна  кун  пирки  малтанах  пêлтермерêр? – тêпчерê  малалла  следователь  çãварêнчи  пирусне  пãклаттарса.

        -Эпê  мêн, кун  пирки  шутласах  кайман  та», - терê  Верук.

        -Апла  эппин», - тãсарах  каларê  сãмахне  Костылёв.

Çапла  кунсем  иртрêç. Лаша  пирки  манса  кайма  пуçланãччê  те  êнтê   Илюш.  Пêр  кун вãл  хãвалãха  лãпã  тума  тесе  хãва  хулли  хуçма  кайрê. Инçех  вырнаçман  вãл  ялтан. Пêр  виçê  çухрãм  пулать-и. Акã  çитрê  те  хãвалãха  Илюш. Темле  ырã  мар  шãршã  çапа   пуçларê  ку  вырãнтан. Ытти  чух  апла  мар  марччê-çке. Тем  тесен  те  лайãх  япала мар  ку. Çав  шãршã  Илюша  чи  тарãн  çырмана – Тарãн  вара  илсе  çитерчê. Пãхрê  те çырмана – курах  кайрê: те  кураксем, те  çãхансем  явãнаççê  унта. Ахãртнех, темле  виле пулê  унта.

      Эх, пырса  çапрê  Илюша  пêр  шухãш! Тен.унãн  лашин  вилли  вãл? Анчê  те  Илюш çырма  тêпне – Çил  виллине  курчê. Тêлêнсех  кайрê  арçын  ача. Чим, анчах  та  ãçтан-ха тупãннã  лаша  çинчи  вêрен? Юлашки  хут  выртмана  кайнã  чух  вãл  çукчê-çке. Пêтêмпех  ãнкарса  илчê  Илюш. Такам  лашана  çавãтса  килсе  юриех  çырма  тêпêнче  вилêм тупса  панã  е  вãрласа  кайнã  чух  çак  çырмана  тêттêмре  асãрхаймасãр  чãмтарнã.

      Илюш  нумай  шутласа  тãмарê. Яла  кайса  Костылёв  следователе, кÿршêри  Верукпа унãн  амãшне, Праски  аппана, тата  ашшêпе  амãшне  Тарãн  вара  ертсе  илсе  килчê. Паллã  пулчê  вара: лашана  чãнласах  вãрласа  каясшãн  пулнã  е  такам  курайманнипе  вêлернê. Каллех  Илюшãн  пуçêнчен  Çил  тухмарê. Лаша  чêрêлсе  тãрас  пекех  туйãнчê  ãна.  Ниепле  те  манса  каяймарê  вãл  ãна.Лашана  вãрлаканê  вара  тупãнмарê...                                      

         .      .       .        .       .        .        .        .        .        .        .        .        .        .        .        .

      Илюш  вара  шкул  пêтерсен  Шупашкара  ятарласа  следователе  вêренме  кайрê. Ãна халь  тахçанхи  пек  Илюш  темерêç  êнтê. Вãл  халь – Илья  Геннадьевич. Хисеплетчêç ãна. Ара, çêр  çинче  çынсен  киревсêр  êçêсем  сахалтарах  пулччãр  тесе  вãй  хучê  вêт вãл. Кунне, çêрне  пêлмерê. Халê  тивêçлê  канура  Шупашкартан  яла  куçса  килчê. Ачаран  юратнã  çêр  êçне  пикенчê. Лашине  çавãнпа  туянчê  те  êнтê…     

       Çапла  пêр  кун  Илюш  пичи  патне  Верук  каçрê. Лешê  ãнланчê  êнтê, Верук  каллех хула  пурнãçê  пирки  ыйтса  пêлесшêн. Ара, Верук  ялта  пурнãç  çук  тет, пурнãç  хулара çеç  тесе  сÿпêлтетет. Килêшмест  ку  сãмахсемпе  Илюш  пичи. «Чãваш  мêн  пêчêкрен  êçпе  пиçêхнê  пулсан  унãн  мêн  пур  йывãрлãха  чãтса  ирттерме  пêлмелле», - тет  вãл. Чãн та, тêрêс  калать  Илюш  пичи.                                  

       Анчах  та  хальхинче  пач  урãх  êçпе  килнê-мêн  Верук. Çавна  илтсен  Илюш  пичи шалт  та  палт  тêлêнсе, хытса  кайрê.Иккен, унãн  ача  чухнехи  лашине, Çиле, вêлерекенê тупãннã. Çав  çынни  вара – Праски  аппа. Хãй  вилêмê  килессине  туйса  вãл  тêрêссине пêтêм  каласа  панã-мêн. «Курайманнипе  çапла  хãтлантãм», - тесе  каланã  тет  вãл. Унпа пêрле  пулнã  тепêр  çынни  вãл – кÿршê  ялти  темêнле  арçын. Пилêк  çул  каяллах  таçта куçса  кайнãччê.

       Эх., Праски  аппа… Мêншêн  кураймарãн-ши  Илюшсен  çемйине? Мêн  çитмерê  сана? Çак  суран  вара  Илюш  пичин  чêринче  êмêрлêх  пулчê. «Ку  тêлêкре  çеç», - тесе лãплантарма  тãрãшатчê  хãйне  Илья  Геннадьевич. Анчах  та  тêлêк  мар  вãл. Êмêрлêх суран  вãл. Êмêрлêх  суран… 

Красноармейски  районêнчи Пикшик  вãтам  шкулêнче                                                                             8-мêш  класра  вêренекен Анисимова  Ольга Александровна.

Êçе  ертсе  пыраканê: чãваш  чêлхипе  литература

вêрентекен  Тихонова Людмила  Анатольевна.